جوان آنلاین: معلوم نیست دفعه بعد چه خسارتی به شهر وارد شود، باید منتظر عواقب به مراتب بدتر و البته خطرناک‌تر بود. چند روز قبل تهران و چند روز بعد گلستان و این بار اصفهان؛ اصفهانی که اتفاقاً اولین بار نیست این واقعه شوم را تجربه می‌کند. کسی چه می‌داند، شاید مرتبه بعد یک ساختمان و تمام اهالی آن گرفتار این واقعه شوند؛ واقعه‌ای که شاید یک اتفاق طبیعی تلقی شود، اما بدون شک نتیجه اهمال مسئولان در زمینه‌های مختلف است؛ بی‌توجهی‌ای که خود را به صورت فرونشست آن هم با سرعت بالا نشان می‌دهد.
بسیاری از نقاط کشور در تهدید خطر فرونشست زمین هستند، این زلزله خاموش بدون آنکه خبر کند، یک مرتبه زمین و هر آنچه روی آن قرار دارد را می‌بلعد و به پایین می‌کشاند، حال خودرو باشد یا ساختمان‌های چندطبقه، هیچ فرقی نمی‌کند، وقتی فرونشست زمین رخ بدهد، همه چیز را با خود فرو می‌ریزد. به تازگی جدیدترین حادثه فرونشست در اصفهان رخ داد و برای بار دیگر زنگ خطر این پدیده را به صدا درآورد. بر اساس استاندارد جهانی، ۴میلیمتر فرونشست طی یک سال، به معنی بحران تلقی می‌شود، این در شرایطی است که اصفهان در سال ۱۳۹۸، ۱۸۴میلیمتر فرونشست را تجربه کرده است. تنها کافی است با مقایسه این دو عدد به عمق فاجعه پی برد. کارشناسان بار‌ها و بار‌ها هشدار داده‌اند در صورت تداوم این وضعیت، اصفهان بین سال‌های۱۴۰۹ تا ۱۴۱۵ به بیابان تبدیل می‌شود، البته فرونشست زمین، تنها اصفهان را تهدید نمی‌کند، بلکه بسیاری از شهر‌های بزرگ کشور مانند تهران، مشهد، کرمان و حتی شهر‌های تبریز و اردبیل نیز در معرض خطر این پدیده قرار دارند.
فرونشست در اصفهان و واکنش مسئولان
روز یک‌شنبه فرونشست زمین در خیابان علامه مجلسی به شکستگی لوله ۳۰۰میلیمتری آب منجر شد. منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در جمع خبرنگاران در رابطه با جزئیات این حادثه گفت: «حادثه نشست خیابان علامه مجلسی به طول هشت متر و عرض چهارمتر بر اثر شکستگی خط لوله آبرسانی ۳۰۰میلیمتری چدنی گزارش شد.»
او با بیان اینکه این حادثه باعث آبگرفتگی پیاده‌رو و تعدادی مغازه شد، اظهار داشت: «عوامل پلیس راهور نسبت به اعمال محدودیت ترافیکی در محل اقدام کرده‌اند.»
خوشبختانه این بار فرونشست زمین در اصفهان صدمه جانی نداشته و تنها خسارت مالی بر جای گذاشته است، اما مشخص نیست که اگر بار دیگر این پدیده انسان‌ساز رخ بدهد، چه اتفاقی خواهد افتاد. به تازگی سیدرضا مرتضوی، استاندار اصفهان علت فرونشست زمین را کسری آبخوان حوزه زاینده‌رود اعلام کرد و گفت: «برای رفع این مسئله ۲۵اقدام در حال انجام است.»
او افزود: «گام اول متوقف‌کردن کسری آب در زاینده‌رود و گام دوم احیای مجدد آبخوان است که برای تحقق این دو گام اقداماتی طراحی شده و در حال اجراست.»
علل ایجاد فرونشست
بنا به تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین که می‌تواند با بردار اندک افقی همراه باشد، گفته می‌شود. این تعریف پدیده‌هایی همچون زمین‌لغزش‌ها را به دلیل اینکه حرکت آن‌ها دارای بردار افقی قابل توجهی است و همچنین نشست در خاک‌های دستی که دارای مکانیسم متفاوتی است، شامل نمی‌شود. عوامل متعددی باعث ایجاد این پدیده می‌شوند، از جمله انحلال، آب‌شدگی یخ‌ها و تراکم نهشته‌ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه یا عملیات انسانی نظیر معدن‌کاری یا برداشت آب زیرزمینی و نفت، برداشت و استخراج مواد معدنی، ریزش سازه‌های زیرزمینی مانند تونل‌ها یا ایجاد حفره‌هایی در اثر انحلال و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، نفت و گاز.
در بین عوامل مؤثر در ایجاد فرونشست، به نظر می‌رسد برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات، عوامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت‌های ایران هستند.
مناطقی که هم اکنون در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله‌ها و فرونشست‌ها قرار دارند، شامل دشت کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین هستند.
چه باید کرد؟
دانشمندان در بررسی‌های خود به این نتیجه امیدوارکننده رسیده‌اند که توقف استفاده از آب‌های زیرزمینی می‌تواند به بازسازی منابع آبی زمین کمک کند و این یعنی پیداشدن راهی برای مقابله با فرونشست. محققان برخی از کشور‌هایی که با مشکل فرونشست زمین روبه‌رو هستند، برای برطرف‌کردن این مشکل، راهکار‌هایی ارائه داده‌اند که از آن‌ها می‌توان به «تزریق آب‌های مازاد روی سطح زمین به سفره‌های زیرزمینی»، «استفاده صحیح و کارآمد از منابع آبی با اصلاح روش‌های آبیاری»، «ممنوعیت استفاده بیش از حد از حوضه‌های آب‌های زیرزمینی» «تصفیه آب‌های شهری و استفاده مجدد از آن در کارخانه‌ها»، «حفر چاه‌هایی که بتوانند آب‌های مازاد روی سطح زمین را در خود ذخیره کنند» و «کنترل قانونی منابع آبی» اشاره کرد. به طور کلی اگر مسئولان امر، قوانین را در جهت حفظ منابع آبی کشور تعیین کنند و مانع انجام هر فعالیتی که برای اداره آن به آب زیادی نیاز است، شوند، می‌توانند گام مؤثری در جهت توقف رشد فرونشست زمین داشته باشند.
تجارب سایر کشور‌ها
برخی از کشور‌ها برای مقابله با فرونشست‌هایی که در شهرهای‌شان صورت گرفته، اقدامات مؤثری انجام داده‌اند. برای مثال ژاپن، پس از دهه‌ها برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در توکیو و زمانی که این شهر با فرونشست شدیدی مواجه شد. (۲۴سانتیمتر در سال)، تصمیم گرفت برای استخراج آب‌های زیرزمینی محدودیت قائل شود. به این ترتیب سرعت این فرونشست از ۱۹۶۸ تا دهه۲۰۰۰ کند شد و به یک سانتیمتر در سال رسید. همچنین در برخی از مناطق توکیو، فاضلاب صنعتی تصفیه و از آب حاصل از آن‌ها برای مصارف دیگر استفاده شد. در مناطقی دیگر هم به جای استفاده از آب‌های زیرزمینی، آب‌های روی سطح زمین به کار گرفته شد.
چنین تجاربی نشان می‌دهد با استفاده صحیح از منابع آب‌های زیرزمینی می‌توان جلوی فرونشست زمین را گرفت، در صورتی که عزم و اراده‌ای جدی برای این کار وجود داشته باشد.
